Apollon Smintheus Tapınağı, Biga Yarımadası'nın güneybatı ucunda, Çanakkale’de içinde eski adıyla Külahlı olarak bilinen Gülpınar’da yer alıyor. Su yönünden zengin olan bu yöre, yeraltı kaynak suları ile beslenmekte, büyük olasılıkla antik çağlarda oluşturulan yeraltı kanalları ile ana merkeze aktarılmaktaydı. Tapınağın yapıldığı Helenistik Çağ'da yörede suyun bol olması Apollon kültürünün bir simgesi, çünkü Tanrı Apollon kehanette bulunmak için her zaman suya gereksinim duymuş. Tapınağın bu bölgede kurulmuş olması bu nedenle önem kazanmış. Apollon Tapınağı ve onun Smintheus (Fare - Apollon) olma özelliğini Homeros’un İlyada’sından öğreniyoruz. Fareler hastalık ve tedavi ile ilgili çağrışım yapmakta. Apollon, kehanet ve ilaç tanrısıydı. Troas'da Apollon'a küçük mabetler tapınaklar halinde ibadet edilirdi. Chryse'deki (Gülpınar) Apollo Tapınağı bölgenin en görkemli kehanet merkeziydi.
Tapınağın önde 8, uzun kenarda 14 sütunu bulunuyor. Yapısında üç değişik eleman kullanılmış ve temeli çevrede oldukça yaygın olan volkanik tüf bloklarından inşa edilmiş. Üst kısım andezit bloklarından ve orta bölüm mermerden. Tapınak kutsal alanı üç odadan oluşmuş.
Apollon’un kült heykeli naos (kutsal oda) da durmaktaymış. Apollo'nun bu heykelinin ünlü heykeltıraş Scopas'lı Paros tarafından yapıldığı düşünülüyor. Kutsal heykelin 5 metre yüksekliğinde olduğu sanılıyor. Alexandria Troas 'da bulunan bir madeni parada Apollon'un tapınağın önünde farenin üzerinden adım atarken hali resmedilmiş.
İLYADA VE APOLLON SMİNTHEUS TAPINAĞI
Antik Çağlarda Anadolu ve komşu ülkelerde çok tanrılı dine inanılırdı. Bu tanrılar çeşitli işlevleri, yetenekleri ve simgeleri olan insan biçiminde düşünülmüş hayali yaratıklardı. Apollon Simntheus da Anadolu kökenli bir tanrı olarak Gülpınar’da, Söke-Didim’de, İzmir Klaros-Ahmetbeyli ile Antalya Letoon ve Patara’da ve daha birçok yerde karşımıza çıkar. Elimizdeki çeşitli kaynaklardan Apollon Smintheus hakkındaki en eski bilgiyi “Ey Smintheus, senin tapınağını çelenklerle hiç mi süslemedim”diyen rahip Chryses’in duası nedeniyle Homeros’tan öğreniyoruz.
Troas kıyılarında Apollon’a küçük sunaklarda tapınıldığı ve onurlandırıldığı görülüyor. Gülpınar’daki tapınak ise bölgenin en görkemli kehanet merkezi.
Apollon Smintheus insanları korur, fakat gerektiğinde cezalandırır da. Bu işlevleri ile ilgili olarak antik yazar Polemon, Troas kentlerinden Chrysa Apollon rahibinin yakışık almaz bir hareketinden dolayı kendisine hiddetlenen Apollon’un Chrysa halkına gönderdiği farelerle ekinlere zarar verdirterek, rahibi ve halkını cezalandırdığından bahseder ve devam ederek rahibin, Apollon’u onurlandırmak için ona Smintheus adında bir tapınak yaptırdığını ve bu isimden gelen Smintheus sıfatını verdiğini söyler.
Diğer taraftan fare anlamına gelen Apollon’u temsil eden Smintheus’u ve Anadolu halkına karşı olumlu işlevini Homeros, İlyada destanında şöyle anlatır; Troia’ya savaşa giden Yunan ordusu yol üzerindeki kentleri yağmalar, kadın ve kızları kaçırır. Gülpınar’a-Chrysa’ya uğrayan Yunan ordusunun başındaki Akha kralı Agamemnon, Apollon Smintheus Tapınağı’nın rahibi Chryses’in kızı Chryseis’i odalık olarak kaçırır. Baba kızını almak için defalarca Agamemnon’a çıkar ve ona armağanlar, kurtarmalıklar götürür ancak kızı bir türlü geri alamaz. Tanrısı Apollon’a yakarır ve Chryseis’i geri getirmesini ister. Öfkelenen Apollon Yunan ordusuna okları ile farelerden bulaşan veba salgınını salar. Yunan ordusu vebadan kırılır. Agamemnon sonunda kızı geri verir. Chryseis İthaka kralı Odysseus’un gözetiminde Chryse’ya geri getirilir ve şükran olarak Tanrı Apollon’a tapınakta kurbanlar kesilir.
Bu konular tapınağın kabartmalı frizlerinde ve bezemeli sütunlarında ilk defa bir tapınağın mimari elemanlarından biri olarak karşımıza çıkar. Apollon burada kötülükleri cezalandırmıştır. Ayrıca ve onların verdikleri zararlara karşı da insanlara yardımcı olur. Tahıllara ve ambarlara zarar veren fareleri de bu kez yine okları ile öldürür. Baba tanrı Zeus ile Leto’nun oğlu Artemis’in kardeşi olan Apollon, Homeros’un destanı İlyada da Anodolulu olduğunu göstermiş ve Yunanlı tanrıça Athena’ya karşı Anadoluların-Troialıların yanında olmuştur. Apollon Smintheus Tapınağı frizlerinde İlyada Destanı’nda sözü edilen Troia savaşları ile ilgili çok önemli detaylar anlatılmıştır. Troia Kralı Priamos’un oğlu Hektor’un, Akhilleus’un can dostu Patraklos’un öldürülmesi, Akhilleus’un büyük öfkesi, anesi Tethis’in baba tanrı Zeus’dan oğlu için yeni silahlar istemesi ve oğluna Patraklos’un yasında silahları vermesi, Akhilleus ile Hektor’un kavgası, Hektor’un öldürülmesi ve arabasına bağlanarak Troia surları çevresinde sürüklenmesi ve Priamos, karısı Hakebe, kızı Kassandra ve gelini Andromakbe ile tanrı Apollon’un surlarda olayı seyretmesi ve İlyada’nın 24. bölümünde anlatılan Hektor’un karısı Andromakbe’nin kocası için yas tutma sahnesi ile destan biter. Sözü edilen bu olayların hepsi Tapınak frizlerinde resmedilmiştir.