Efes kenti'nin ilk kuruluşu MÖ 6000 yıllarına, Neolitik Dönem olarak adlandırılan Cilalı Taş Devri'ne kadar iniyor. Son yıllarda yapılan araştırmalar ve kazılarda Efes çevresindeki höyükler (tarih öncesi tepe yerleşimleri) ve kalenin bulunduğu Ayasuluk Tepesi'nde Tunç çağları ve Hititlere ait yerleşimler saptanmış. Hititler Dönemi'nde kentin adı Apasas. MÖ 1050 yıllarında Yunanistan'dan gelen göçmenlerin de yaşamaya başladığı liman kenti Efes, MÖ 560 yılında Artemis Tapınağı çevresine taşınmış. Bugün gezilen Efes ise, Büyük İskender'in generallerinden Lysimakhos tarafından MÖ 300 yıllarında kurulmuş. Helenistik ve Roma çağlarında en görkemli dönemlerini yaşayan Efes, Asya eyaletinin başkenti ve en büyük liman kenti olarak 200 bin kişilik nüfusa sahipmiş. Efes, Bizans Çağında tekrar yer değiştirmiş ve ilk kez kurulduğu Selçuk'taki Ayasuluk Tepesi'ne gelmiş. 1330 yılında Türkler tarafından fethedilen ve Aydınoğulları'nın merkezi olan Ayasuluk, 16.yüzyıldan itibaren giderek küçülmeye başlamış, 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonra Selçuk adını alarak bugün 30 bin kişilik nüfusa sahip olan turistik bir yöre halini almış.
EFES'İN KURULUŞ EFSANESİ
Efes ören yerinde, Hadrianus Tapınağı girişindeki frizde 3000 yıllık kuruluş kehanetinden şu şekilde söz ediliyor: Atina kralı Kodros'un cesur oğlu Androklos, Ege'nin karşı yakasını keşfetmek ister. Önce, Delfi kentindeki Apollon Tapınağı'nın kâhinlerine danışır. Kâhinler ona, balık ve domuzun işaret ettiği yerde bir kent kuracağını söyler. Androklos bu sözlerin anlamını düşünürken Ege'nin lacivert sularına yelken açar... Kaystros (Küçük Menderes) Nehri'nin ağzındaki körfeze geldiklerinde karaya çıkmaya karar verir. Ateş yakarak tuttukları balıkları pişirirlerken, alev alan bir balık tavadan fırlar ve çevredeki kuru otların tutuşmasına yol açar. Çalıların arasında bulunan bir yaban domuzu yangından kaçmak için fırlayınca Androklos onu kovalayarak vurur ve aklına gelen kehanetle karşılaştırdığında kenti o yöreye, Panayır Dağı (Koressos) eteklerine kurar. Androklos soyu ve İyonyalılar kurdukları bu sitede 400 yıl yaşarlar.